Xung đột lợi ích là gì? Các trường hợp xung đột lợi ích theo pháp luật Việt Nam

Kiểm soát xung đột lợi ích là công cụ hữu hiệu để nâng cao hiệu quả hoạt động công vụ và là một trong các biện pháp phòng ngừa tham nhũng được quy định tại Luật phòng, chống tham nhũng năm 2018 và Nghị định số 59/2019/NĐ-CP ngày 01/7/2019 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật phòng, chống tham nhũng (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định số 134/2021/NĐ-CP ngày 30/12/2021 của Chính phủ). Bài viết sau sẽ làm rõ một số nội dung về xung đột lợi ích và các trường hợp xung đột lợi ích theo pháp luật Việt Nam.

Tham nhũng là gì?

Tham nhũng là hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn hưởng lợi ích vật chất trái pháp luật, gây thiệt hại cho tài sản của Nhà nước, tập thể, cá nhân, xâm phạm hoạt động đúng đắn của các cơ quan, tổ chức.

Các hành vi tham nhũng cụ thể sau: tham ô, nhận hối lộ, lợi dụng chức vụ, quyền hạn dùng tài sản đưa hối lộ, lợi dụng chức vụ, quyền hạn sử dụng trái phép tài sản; lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản của công dân, lạm dụng chức vụ, quyền hạn trong thi hành công vụ; lạm quyền trong khi thi hành công vụ để vụ lợi; lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đến người khác để vụ lợi; giả mạo trong công tác để vụ lợi.

Xung đột lợi ích là gì?

Theo khoản 8 Điều 3 Luật Phòng, chống tham nhũng 2018, xung đột lợi ích là tình huống mà trong đó lợi ích của người có chức vụ, quyền hạn hoặc người thân thích của họ tác động hoặc sẽ tác động không đúng đến việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ.

Các trường hợp xung đột lợi ích

Nhằm cụ thể hoá các quy định của Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 về kiểm soát xung đột lợi ích, đảm bảo thống nhất trong cơ chế kiểm soát xung đột lợi ích, đảm bảo thống nhất trong cơ chế kiểm soát xung đột lợi ích, Điều 29 Nghị định số 59/2019/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Phòng, chống tham nhũng đã cụ thể hoá 09 trường hợp xung đột lợi ích, cụ thể:

Người có chức vụ, quyền hạn được xác định là có xung đột lợi ích khi có dấu hiệu rõ ràng cho rằng người đó thuộc hoặc sẽ thuộc một trong các trường hợp sau đây:

- Nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích khác của cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân liên quan đến công việc do mình giải quyết hoặc thuộc phạm vi quản lý của mình;

- Thành lập, tham gia quản lý, điều hành doanh nghiệp tư nhân, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần, công ty hợp danh, hợp tác xã, trừ trường hợp luật có quy định khác;

- Tư vấn cho doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân khác ở trong nước và nước ngoài về công việc có liên quan đến bí mật nhà nước, bí mật công tác, công việc thuộc thẩm quyền giải quyết hoặc tham gia giải quyết;

- Sử dụng những thông tin có được nhờ chức vụ, quyền hạn của mình để vụ lợi hoặc để phục vụ lợi ích của tổ chức hoặc cá nhân khác;

- Bố trí vợ hoặc chồng, bố, mẹ, con, anh, chị, em ruột của mình giữ chức vụ quản lý về tổ chức nhân sự, kế toán, làm thủ quỹ, thủ kho trong cơ quan, tổ chức, đơn vị hoặc giao dịch, mua bán hàng hóa, dịch vụ, ký kết hợp đồng cho cơ quan, tổ chức, đơn vị do mình là người đứng đầu hoặc cấp phó của người đứng đầu;

Góp vốn vào doanh nghiệp hoạt động trong phạm vi ngành, nghề do mình trực tiếp thực hiện việc quản lý nhà nước hoặc để vợ hoặc chồng, bố, mẹ, con kinh doanh trong phạm vi ngành, nghề do mình trực tiếp thực hiện việc quản lý nhà nước;

- Ký kết hợp đồng với doanh nghiệp thuộc sở hữu của vợ hoặc chồng, bố, mẹ, con, anh, chị, em ruột hoặc để doanh nghiệp thuộc sở hữu của vợ hoặc chồng, bố, mẹ, con, anh, chị, em ruột tham dự các gói thầu của cơ quan, tổ chức, đơn vị mình khi được giao thực hiện các giao dịch, mua bán hàng hóa, dịch vụ, ký kết hợp đồng cho cơ quan, tổ chức, đơn vị đó;

- Có vợ hoặc chồng, bố, mẹ, con, anh, chị, em ruột là người có quyền, lợi ích trực tiếp liên quan đến việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ của mình;

- Can thiệp hoặc tác động không đúng đến hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền vì vụ lợi.

Ai được xem là người có chức vụ, quyền hạn?

Cụ thể tại khoản 2 Điều 3 Luật Phòng, chống tham nhũng 2018, người có chức vụ, quyền hạn là người do bổ nhiệm, do bầu cử, do tuyển dụng, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện nhiệm vụ, công vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện nhiệm vụ, công vụ đó, bao gồm:

- Cán bộ, công chức, viên chức;

- Sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, công nhân, viên chức quốc phòng trong cơ quan, đơn vị thuộc Quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn kỹ thuật, công nhân công an trong cơ quan, đơn vị thuộc Công an nhân dân;

- Người đại diện phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp;

- Người giữ chức danh, chức vụ quản lý trong doanh nghiệp, tổ chức;

- Những người khác được giao thực hiện nhiệm vụ, công vụ và có quyền hạn trong khi thực hiện nhiệm vụ, công vụ đó.

Mối quan hệ giữa xung đột lợi ích và tham nhũng

Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác đều thừa nhận lợi ích là động lực của mọi hoạt động của con người trong xã hội, là động lực của sự phát triển. Có thể khẳng định rằng, lợi ích kinh tế là động lực cơ bản, là mục tiêu hoạt động của con người và là nguồn gốc của sự phát triển xã hội, đó cũng chính là mục tiêu của những kẻ cầm quyền “tha hoá”, tham nhũng.

Xét về lý thuyết, xung đột lợi ích và tham nhũng là hai khái niệm khác nhau, nhưng có liên quan tới nhau. Theo Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018, tham nhũng là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn đó vì vụ lợi và xung đột lợi ích là tình huống mà trong đó lợi ích của người có chức vụ, quyền hạn hoặc người thân thích của họ tác động hoặc sẽ tác động không đúng đến việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ.

Về chủ thể, xung đột lợi ích và tham nhũng có cùng chủ thể là người có chức vụ hoặc quyền hạn (cả khu vực công và khu vực tư). Về trạng thái, xung đột lợi ích là tình huống còn tham nhũng là hành vi. Về tính chất, xung đột lợi ích mang tính khách quan, tham nhũng là hành vi chủ quan của người có chức vụ hoặc quyền hạn. Trong tình huống xung đột lợi ích, hành vi của người có chức vụ, quyền hạn bị coi là tham nhũng khi lựa chọn lợi ích cá nhân

Sự xung đột giữa lợi ích công và lợi ích tư đặt cán bộ, công chức vào sự lựa chọn khó khăn giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng. Đấu tranh chống tham nhũng là đấu tranh với thói hư tật xấu, là việc chống lại sự lợi dụng quyền lực để mưu lợi cá nhân, chống lại sự tha hoá của những người thực thi quyền lực.

Cuộc đấu tranh chống tham nhũng là sự đấu tranh giữa lợi ích công và lợi ích tư. Cuộc đấu tranh này không chỉ là sự đấu tranh với sự lạm dụng quyền lực để thu vén cho lợi ích cá nhân, mà còn xảy ra ngay trong bản thân mỗi công chức trong quá trình thực thi công vụ của mình, đấu tranh giữa cái tốt và cái xấu, giữa trách nhiệm và đạo đức công vụ với những nhu cầu cá nhân thôi thúc.

Như vậy, có thể khẳng định, xung đột lợi ích là một trong những khởi nguồn của tham nhũng. Nếu “xung đột lợi ích” không được kiểm soát thì dễ dẫn đến hành vi tham nhũng

Xử lý xung đột lợi ích

Điều 23 Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 quy định việc kiểm soát xung đột lợi ích như sau:

- Người được giao thực hiện nhiệm vụ, công vụ nếu biết hoặc buộc phải biết nhiệm vụ, công vụ được giao có xung đột lợi ích thì phải báo cáo người có thẩm quyền để xem xét, xử lý.

- Cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân khi phát hiện có xung đột lợi ích của người có chức vụ, quyền hạn thì phải thông tin, báo cáo cho người trực tiếp quản lý, sử dụng người đó để xem xét, xử lý.

- Người trực tiếp quản lý, sử dụng người có chức vụ, quyền hạn khi phát hiện có xung đột lợi ích và nếu thấy việc tiếp tục thực hiện nhiệm vụ, công vụ không bảo đảm tính đúng đắn, khách quan, trung thực thì phải xem xét, áp dụng một trong các biện pháp sau đây:

+ Giám sát việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ được giao của người có xung đột lợi ích;

+ Đình chỉ, tạm đình chỉ việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ được giao của người có xung đột lợi ích;

+ Tạm thời chuyển người có xung đột lợi ích sang vị trí công tác khác.

Như vậy, trong việc xử lý xung đột lợi ích, việc áp dụng biện pháp nào sẽ do người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị quyết định căn cứ vào từng tình huống, trường hợp cụ thể và đặc thù của cơ quan, tổ chức, đơn vị. Theo đó, từng nội dung, biện pháp sẽ được quy định cụ thể tại Điều 32, 33, 34 Nghị định số 59/2019/NĐ-CP. Ngoài ra, trong trường hợp pháp luật có quy định khác về kiểm soát xung đột lợi ích thì ngoài việc áp dụng các quy định của Luật Phòng, chống tham nhũng và Nghị định số 59/2019/NĐ-CP thì còn áp dụng quy định của luật đó.

Để hạn chế xung đột lợi ích góp phần phòng, ngừa tham nhũng tại Cục Quản lý thị trường tỉnh Bình Định, cần có một số giải pháp cụ thể như:

Một là, Lãnh đạo Cục, Thủ trưởng các đơn vị thuộc Cục căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của mình để thực hiện về công khai, minh bạch trong quá trình hoạt động và thực hiện các giải pháp phòng ngừa theo các nội dung quy định tại Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan về kiểm soát xung đột lợi ích.

Hai là, nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan và người đứng đầu các đơn vị trực thuộc Cục trong công tác kiểm soát xung đột lợi ích; chủ động tự tổ chức kiểm tra, giám sát, phát hiện và xử lý kịp thời các trường hợp có dấu hiệu, nguy cơ về xung đột lợi ích của người có chức vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, đơn vị do mình trực tiếp lãnh đạo, quản lý theo quy định tại Điều 23 của Luật Phòng chống tham nhũng năm 2018 và các văn bản hướng dẫn thi hành.

Ba là, tăng cường giám sát, kiểm soát, đánh giá, kịp thời nắm bắt các trường hợp có nguy cơ, dấu hiệu về xung đột lợi ích của người có chức vụ, quyền hạn thuộc đơn vị của mình.

Bốn là, thường xuyên quán triệt đến toàn thể công chức, người lao động các quy định về xung đột lợi ích, dấu hiệu xung đột lợi ích và việc thực hiện chế độ thông tin, báo cáo về kiểm soát, xử lý xung đột lợi ích theo quy định tại Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018; Nghị định số 59/2019/NĐ-CP (sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định số 134/2021/NĐ-CP của Chính phủ).

Năm là, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát, thanh tra hoạt động công vụ theo hướng ngăn chặn, phát hiện các tình huống xung đột lợi ích trong hoạt động công vụ và các vụ việc giải quyết tình huống xung đột lợi ích không đúng theo quy định.

Đấu tranh chống tham nhũng không chỉ là việc đưa những giải pháp, những phát hiện và xử lý hành vi tham nhũng, mà ngày nay, người ta đặc biệt coi trọng các biện pháp phòng ngừa tham nhũng như là trọng tâm căn bản của cuộc chiến khó khăn này. Xung đột lợi ích là trạng thái, tình huống, trong khi tham nhũng là hành vi hiện thực. Vì vậy, nó cần được nhận diện, kiểm soát và xử lý kịp thời, không để dẫn đến hành vi lợi dụng công quyền mà tư lợi, tham nhũng. Việc kiểm soát xung đột lợi ích được thực hiện có hiệu quả sẽ góp phần loại bỏ điều kiện, hoàn cảnh có thể xảy ra hành vi tham nhũng trên thực tế.